Over consumptiefestijn Black Friday is hij uitgesproken: ‘Het mag met recht een gitzwarte dag genoemd worden. Het liefst zou ik zeggen: Negeer het, doe er niet aan mee! Maar als je tóch iets koopt, stel jezelf dan deze vraag: Wie heeft dit product als eerste in handen gehad?’ Hij pakt zijn telefoon van het merk Fairphone: ‘Of het nu gaat om je smartphone, een boek of een stuk kleding, vraag je af: Wie heeft deze grondstoffen gedolven? Wie heeft dit in elkaar gezet?’
Olthaar verwijst naar een uitspraak van burgerrechtenactivist Martin Luther King: ‘Voordat je je werkdag begint, ben je al afhankelijk geweest van meer dan de helft van de wereld.’
Hij vervolgt: ‘Wanneer je wakker wordt, lig je onder een dekbed dat waarschijnlijk in Bangladesh is gemaakt, gevuld met synthetische vezels met olie van Saudi Aramco. Je zet thee of koffie met ingrediënten uit Sri Lanka, Ethiopië of Colombia. Je draagt kleding van katoen uit India, genaaid in Bangladesh. Je eet granen uit Oekraïne en fruit uit Peru.’
‘Wat zij produceren, gaat letterlijk je lichaam in. Sta eens stil bij die arbeiders. Of als je gelovig bent: Bid voor hen. “God, ik dank U voor de boer die dit heeft geoogst… Ik bid dat hij een leefbaar inkomen heeft, niet wordt blootgesteld aan gifstoffen en dat zijn kinderen veilig zijn. Dat hij naar de dokter kan als hij ziek is.”’
‘Ik kan veel meer tips geven. Zoals: Koop tweedehands, deel je auto en spullen met elkaar, daar sta ik allemaal achter. Maar begin hier eens mee. Sta erbij stil wie een product het eerst in handen heeft gehad. Als je in de supermarkt een bakje gesneden mango’s koopt: besef dat diegene die jouw mango heeft geschild en gesneden zelf niet eens het inkomen heeft om een mango te kunnen betalen. Laat dat tot je doordringen, stop die mango in je mond en ga het goede voor diegene bidden. En kijk dan wat er gebeurt!’
Dat bewustzijn had Olthaar zelf niet als jongere. ‘Om eerlijk te zijn, was ik me hier totaal niet van bewust. Tijdens mijn studie bedrijfskunde kwam dit thema nauwelijks aan bod. Pas tijdens een reis naar de Filipijnen zag ik extreme armoede van dichtbij. In Manila was armoede de norm, geen uitzondering.’
Het zette hem op een ander spoor. Hij ging stagelopen bij het toen net beginnende Tony’s Chocolonely, en deed in Ghana onderzoek naar de cacao-keten. ‘Ik was geschokt door de armoede waarin arbeiders leefden.’ Zo bewandelde hij binnen zijn studie wel een ongebruikelijke weg. Lachend: ‘Wij werden gezien als de bomenknuffelaars van de bedrijfskunde.’
Later promoveerde hij op uitbuiting in voedselketens. Dat onderzoek was niet alleen leerzaam, maar ook ontmoedigend. ‘Het heeft mij lamgeslagen. Westerse bedrijven spelen een grote rol bij moderne slavernij, maar ook lokale overheden handelen vaak totaal niet in belang van hun eigen bevolking. Dat maakt verbetering ongelooflijk ingewikkeld.’
Na die teleurstelling richtte hij zich op ecologische rechtvaardigheid. Pas later pakte hij arbeidsuitbuiting weer op - maar op een andere manier: door zich bezig te houden met post-groei. Post-groei betekent dat we stoppen met het najagen van voortdurende economische groei en ons richten op welzijn, duurzaamheid en rechtvaardigheid binnen de grenzen van de aarde. Het gaat om genoeg in plaats van steeds meer.
Dit gedachtegoed werkte Olthaar uit in zijn nieuwste boek ‘Alles van waarde – een nieuwe kijk op arbeid, geld en geluk’. ‘Minder en anders consumeren is een manier om in verzet te komen,’ legt hij uit. ‘Door niet mee te doen aan praktijken van uitbuiting, door je medeplichtigheid zo klein mogelijk te maken en te zeggen: ik ga zo min mogelijk consumeren.’
Geloof je niet meer dat productieketens eerlijker kunnen worden?
‘Zeker, daar geloof ik nog steeds in. Maar er zijn verschillende manieren om dat voor elkaar te krijgen. Als je bedrijven vriendelijk vraagt of ze wat beter voor hun arbeiders willen zijn, verandert er niks. Wees duidelijk en zeg: ‘Zolang je me niet kunt garanderen dat arbeiders een leefbaar inkomen hebben, koop ik je product niet.’
Om consumenten te helpen bij die keuzes, heb ik met Paul Schenderling de productwijzer van Just Enough opgezet. Daarnaast werken we met activistische investeerders en doen onderzoek. Uit zo’n onderzoek bleek dat voor de Nederlandse economie 13,8 miljoen niet-westerse mensen in slaafse omstandigheden werken - 1,8 fte per Nederlands huishouden. Dat leidde tot wetsvoorstellen in de Tweede Kamer. Politici, organisaties als Just Enough en International Justice Mission, consumenten die zich uitspreken: ze zijn allemaal nodig.’
Maar dan moet wel een gigantische groep consumenten dat gaan doen, wil dat effect hebben?
‘Ja dat is zo. Maar er is een verschil tussen nut en zin. Ook al zou je de enige zijn: dan nog heeft het zin. Het is een daad van verzet die vreugde geeft en waarmee je aangeeft: het systeem klopt niet, het is niet normaal dat zoveel mensen worden uitgebuit voor onze economie.
Weet je, mensen ervaren een hele hoge kwaliteit van leven op het moment dat ze handelen in lijn met hun waarden, laat wetenschappelijk onderzoek zien. Dat maakt veel gelukkiger dan meelopen met de massa. Dus laat je niet dicteren wat je leuk moet vinden en welke kleding je moet dragen. Stel de vraag: Wat vind ik belangrijk voor mijzelf, voor anderen, voor de aarde… wat vind ik het goede? Probeer daarnaar te handelen.’
‘Het gaat er niet om dat we elkaar de maat nemen. Maar laten we wel in gesprek gaan. Wat zie jij als een goed leven? Welk dieper verlangen schuilt er achter onze behoeften?’
‘Economie betekent letterlijk gemeenschapskunde. Het gaat om de vraag: wat hebben we als gemeenschap nodig voor een goed leven? Dat gaat over land, arbeid en grondstoffen - en dus om ethische keuzes over hoe we die verdelen.’
‘In deze tijd aanbidden we groei als een magische formule die alles oplost. Maar dat doet het niet. Uiteindelijk moeten we leren om te delen. Er is genoeg voor 8,5 miljard mensen met slechts 30 procent van wat we vandaag de dag wereldwijd produceren: van voeding en huisvesting tot elektronica en gezondheidszorg. En toch leven twee op de drie mensen in armoede. We hebben dus geen groeiprobleem, maar een verdelingsprobleem. In de Bijbel staat: Heb je twee jassen, geef er dan één weg. Zo eenvoudig is het, maar de praktijk is weerbarstig.’
Armoede maakt mensen kwetsbaar voor allerlei vormen van slavernij, ziet Olthaar. ‘Tijdens het WK in Qatar was er even aandacht voor uitbuiting bij de bouw van de stadions. Maar daarna gaan we weer gewoon lekker voetballen. We willen niet zien hoe structureel en wijdverbreid moderne slavernij is.’
Moderne slavernij is de laatste tijd alleen maar gegroeid. Zie je wel tekenen van hoop?
‘Ja, ik ben sowieso hoopvol. Omdat ik geloof dat het goede het laatste woord gaat hebben. Hierdoor zijn negatieve trends niet zo intimiderend. De huidige systemen, gebaseerd op uitbuiting, zijn gewoon niet houdbaar. Onrecht heeft een beperkte houdbaarheidsdatum. Want vroeg of laat komt datgene wat onrecht wordt aangedaan in opstand. Dat geldt voor ecologisch onrecht, maar ook bij sociaal onrecht.’
‘In de 18e en 19e eeuw was het in Nederlandse fabrieken heel gevaarlijk om te werken. Arbeiders, inclusief kinderen, verloren met enige regelmaat ledenmaten of zelfs het leven. Tot het Nederlandse bedrijf Van Marken regels begon op te stellen om werknemers te beschermen. Dat bedrijf stelde een nieuwe norm, waardoor het heel aantrekkelijk werd voor werknemers. Andere bedrijven gingen ook regels maken voor veiligheid en uiteindelijk volgde de overheid. Nu vinden we het volstrekt normaal dat arbeiders beschermd worden en kinderen niet mogen werken.’
‘Twintig jaar geleden introduceerde Tony’s Chocolonely een nieuwe norm, namelijk: chocola moet slaafvrij zijn. Voor die tijd was het blijkbaar normaal dat voor een genotsproduct als chocolade moderne slavernij mocht worden toepast. Nu probeert het bedrijf Chocolatemakers die norm nog verder te verleggen.’
‘Dit soort voorbeelden zijn ongelooflijk belangrijk. Ze laten zien: het moet anders, het kan anders en we doen het anders. Daarom moeten we bedrijven als Chocolatemakers en Fairphone ook gewoon ondersteunen. Ga niet zeuren over de prijs. Als wij goedkope chocola kopen, dan betaalt iemand anders de prijs, namelijk de cacaoboer. Wees blij als je zo’n luxe product uit de tropen kunt veroorloven! Het percentage van ons inkomen dat wij uitgeven aan eten is, vergeleken met de rest van de wereld, echt absurd laag. We zijn dingen normaal gaan vinden, die dat helemaal niet zijn.’
Dr. Matthias Olthaar is lector vitale economie en gepromoveerd op onderzoek naar de handelspositie van Afrikaanse boeren in mondiale voedselketens. Als co-auteur schreef hij samen met econoom Paul Schenderling de boeken ‘Hoe handel ik eerlijk’ en ‘Er is leven na de groei’. Onlangs verscheen van hem het boek ‘Alles van waarde – een nieuwe kijk op arbeid, werk en geluk’. Olthaar is medeoprichter van Stichting Genoeg om te Leven, die in 2024 op plek 17 van de duurzame 100 in Trouw stond.
Foto: Jaap Schuurman
Tekst: Gertjan de Jong